A mensaje da atrevimiento tomada polo Tribunal Constitucional de permitir o fracaso ós 16 anos sen consentimento paterno, fíxome reler uns episodios certamente insólitos dados a coñecer hai uns anos por un xove investigador chamado Miguel García Fernández e que, custodiados no arquivo municipal de San Xoán de Río, abordan a figura das “espontáneas”, unhas mulleres solteiras ou viúvas que, ó quedaren preñadas, facían explicación oficial do seu estado para seren pretendidamente protexidas pola xustiza.
A casualidade e esa especie de regalías inesperadas que de cando en vez lle fornecen a un os libros que lle chegan ás mans sen ir buscalos, colocoume por diante o Boletín Auriense do 2019 e no seu interior un traballo que reclamou a miña atención pola súa singularidade temática, alén da expresividade do seu propio título. “Los expedientes de las espontáneas de San Xoán de Río: Nuevas fuentes para la historia de las mujeres gallegas del siglo XIX”.
Así era como se presentaba o traballo e co mesmo interese que me espertou, sobre todo o concepto “espontáneas”, con ese mesmo interese me puxen a darlle leída, abríndoseme ó tempo unha caixa de pandora da que ían saído un feixe de preguntas sen respostas que finalmente volveron para o interior da caixa porque, xa se sabe que neste mundo da información, unhas novas tapan outras.
Iso, ata a semana pasada, cando a referida información sobre o Tribunal Constitucional e o permiso de fracaso sen consentimendo conocido, provocou en min unha asociación de ideas e decidín afondar arredor daquela leída primeira que abordaba tan insólita situación de imaxinar a unha muller perante o corregidor e o escribano municipal contándolles as súas intimidades máis recónditas co único fin de conseguir unha protección social que raramente coseguían.
Afirma o historiador, Miguel García, que foi a casualidade a que o achegou a 27 expedientes que estaban durmindo o sono dos xustos no arquivo municipal de San Xoán de Río, cando un traballo de catalogación do devandito arquivo os exhumou e a secretaria municipal lle falou deles por se quería consultalos.
Loxicamente, o investigador non tardou en desatar os expedientes e co que se atopou foi con 27 declaracións persoais datadas entre 1847 e 1852, doutras tantas mulleres que ó evidenciaren un estado de obstáculo presentábanse -ou eran reclamadas- perante a autoridade municipal para determinar o tempo que levaban de preñez, quen fora o “dañante” daquel suceso e cales foran as causas que motivaron o acto sexual que dera punta no obstáculo. É dicir, unha auténtica exposición pública da súa intimidade que aínda lles provocaba maís escarnio cá propia situación prenatal -na maioría dos casos indesexada- na que se atopaban.
Miguel García asegura que o obxectivo das autoridades era fundamentalmente o de evitar “el fracaso o infanticidio”, razón pola cal acababan nomeando a un supervisor que se fixese cargo da vixiancia da encinta “para que no eche a perder la parentela que abriga en su vientre” -segundo recolle un dos expedientes-, mentres que a autoridade expedíalles un salvoconducto “que les permitía defender su honor, mostrándose mayoritariamente como víctimas de forzamientos o engaños”.
Tres eran as causas principais polas que as mozas e non tan mozas -solteiras ou viúvas- declaraban teren sido preñadas. A máis popular era “el sexo habido con un hombre que había seducido a la mujer con palabras de casamiento”, a segunda aparece como “el sexo forzado, es sostener, la violación”, en casos por descoñecidos, aínda que algunhas, valentemente, chegaron a determinar que o motivo do obstáculo tiña sido por medio dun acto consentido “derivado del deseo sexual mujeril o de entreambos implicados”, por “solo apetito carnal” segundo declaran varias.
Non están exentos de protagonismo nestas causas, os “amos” ou fillos dos amos das criadas, os cregos ou militares ocasionais que aparecían pola contorna.
Unha singularidade xurídica da que só hai constancia na Galicia dos séculos XVIII e XIX
Se insólito é o feito en si da explicación -voluntaria ou forzada- da muller perante a autoridade restringido, publicitando cuestións tan personais e tan íntimas, máis insólito é aínda o feito de que ata o de agora -que se saiba- soamente teñan aparecido documentos relativos a esta circunstancia no Concello de San Xoán de Río.
É evidente que, se iso acontecía nese termo municipal, tamén acontecía nas aldeas veciñas e, por extensión, nas dos municipios conlindantes e, seguindo a cadea, é de supoñer que ó longo e abundante da provincia.
As razóns polas que non teñen aparecido noutros lugares poden ser moitas e moi variadas. Porque algún funcionario suspicaz as fixo desaparecer, por mera perda de documentos ó proceder a obrigados traslados dos arquivos, por posibles incendios, que seguro que tamén os houbo… Sexa como fose, aproveito dende aquí para facer unha chamada a calquera funcionario municipal que teña coñecemento da existencia de expedientes semellantes no seu Concello, para que llo faga enterarse ó investigador, pois non pode ser que este singular episodio da historia de Galicia, no caso de Ourense soamente teña acontecido en San Xoán de Río.
E digo ben, da historia de Galicia porque, alén de Miguel García, son varios os investigadores -a catedrática da Universidade de Santiago, Ofelia Rey, a súa compañeira Serrana Rial, o arquiveiro Donosura Arcay ou Ana Romero- que estudaron centos de casos semellantes acontecidos, décadas antiguamente dos de San Xoán de Río, no entorno xeográfico da Coruña, Pontedeume e Ferrol.
E denantes de todos eles, o fiscal da Vivo Audiencia de Galicia, o asturiano Vicente Vizcayno Pérez, quen ó ser trasladado a Galicia, en 1787 escribe que “son demasiado frecuentes en este Reyno de Galicia las causas que llaman espontáneas, desconocidas en otras provincias, pero no en nuestro Derecho”.
O “Derecho” ó que se refire o fiscal é o Dereito Civil galego daquela época, no cal ten inclusión xurídica esa figura das “espontáneas” ou “espontaneadas”, gracias ó cal aquelas mulleres, ó asinaren -cando sabían- a explicación, “quedaban protegidas y a partir de ese momento nadie se podía evitar de ellas meterse con ellas o agredirlas”.