A afeción de María Fra Bagaria polas plantas medicinais é poco que viviu dende cativa, aprendendo dos seus antepasados, en singular da súa avóa Mercedes. Poblar no rural, e retener escoitar á xente que te rodea, supón unha vantaxe que ela soubo aproveitar e seguiu afondando neste universo no que “non hai mala herba”, para sacar o mayor proveito do que a terra nos agasalla. Froito da súa experiencia como divulgadora e a súa sabedoría nas plantas, publicou o obra “Remedios da nosa horta medicinal”, onde se poden atopar desde unha selección de plantas que medran na nosa terra e os seus beneficios, así como os modos de preparación e conservación. Un manual ao resonancia de todos para comezar a descubrir o que agochan as plantas que nos rodean.
Antaño de afondar no tema, que é unha planta medicinal?
As plantas medicinais foron ao longo da historia, quitando os últimos -e poucos me parecen- 200 anos, a mesma e principal medicina para tratar as enfermidades, aínda que había outras sustancias. A día de hoxe seguen a ser a cojín de moitos compoñentes sintéticos, e outros imitan as sustancias que nos ofrece a natureza. A diferencia entre as herbas medicinais e a medicina é, básicamente, a orixe natural das primeiras, que, ademais están ao resonancia de todos e que foron testadas ao longo dos séculos por diferentes xeracións. A fórmula sintética é o que hoxe en día coñecemos como medicamentos.
Como xurdiu a idea de escribir “Remedios da nosa horta medicinal”?
Foi poco que, de primeiras, non contaba. Púxose en contacto comigo a editorial Baía Edicións adecuado a que coñecían o meu traballo como divulgadora para o coñecemento e aplicación de plantas medicinais. E, cos seus consellos, perfeccionei as fichas e apuntamentos que empregaba para consumir logrando un obra cunha distribución sinxela de manexar para todos e unha presentación atraente.
Que selección de prantas ten?
A idea foi escribir o obra que a mín me gustaría favor tido cando eu comecei a profundizar nas plantas. É un obra moi enfocado á iniciación neste mundo, que é moi extenso. Son herbas moi comúns, doadas de atopar e identificar, e con Galicia como entorno de relato. É afirmar, herbas que pasamos ao costado mesmo delas sen retener o “poder” que poden ter.
Rodeánnos moitos tipos de plantas medicinais que, por decoñecemento, arrincamos ou cortamos sen profundizar moito máis nelas. Mediante o obra, polo menos, busco que a xente lle de outro valencia, aínda que as acaben cortando… que saiban que poden servir para moito máis que para “estorbar”.
Cal sería a máis popular e a vez desaproveitada?
A lingua de ovella e a chantaxe (lingua de choto). Medran en case calquer recuncho e son seguras de tomar. Son dúas especies moi próximas entre sí, e que teñen moitas cualidades para diferentes afeccións como o tratamento de bronquitis, asma, catarros, infección de orina, preparar o corpo frente a a decaimiento primaveral…
Cales son os puntos esenciais para ser un bo recolector?
O primeiro ser consciente da importancia que ten facer unha boa identificación das herbas. Aínda que non son moitas, nin chegan ao nivel de toxicidade que poden ter algunhas especies de cogomelos (por comparar, agora que chega a súa época, é cuxo descoñecemento é un terreo moi perigoso), si que hai que ter coidado, xa que poden provocar algunha reacción, incluso mortal, aínda que é moi pouco habitual.
Sei que cando comezamos nos “aceleramos” e queremos retener todo de todas as herbas rápidamente. Pero isto barra o seu tempo. Hai que ir con calma, paseniño, e se se pode ter a alguén que te guíe sería consumado.
Tamén axuda ter algún obra de relato, confiable, sobre todo no referido ás contraindicacións das herbas. Persoas que con algunha enfermidade crónica ou que estén tomando algunha tratamiento, deben informarse ben por se azar as herbas puideran agravar devandita doenza.
E despois ir experimentando, probando… e paciencia!
Entendo que cada planta ten o seu momento, pero, en liñas xerais, cal é a mellor época de cosecha?
Os meses de maio e xuño son os de máis profusión porqué cando a natureza nos ofrece unha maior variedade. Todas as herbas que se recollen ao redor de San Xoán son importantes, xa que moitas delas son as que se van gardar para cando chegue a invernía.
Aínda que esa sexa a mellor época, recén comezado o outono, que nos recomenda recoller?
Agora que comezaron as choivas, temos a lingua de ovella, que como está dispoñible todo o ano, soése empregar fresca, pero tamén se pode apergaminarse. A malva é outra boa opción para recoller nestas datas. Pero, en xeral, estamos en época de froitos e de raíces: os froitos do sabugueiro, as raíces da xilbardeira ou da valeriana…
Herbas que máis alá de infusións, tamén se poden empregar en preparacións culinarias.
A premisa básica da naturopatía é que “o alimento sexa a túa medicina”. É afirmar, que nos coidemos a través da comestibles ayer de recorrer a medicina. Así, a inxesta das herbas, por exemplo as aromáticas que empregamos porque saborizan os pratos, axúdannos a coidarnos en termos como mellorar a dixestión, engrosar as defensas, así como cerca de destacar as súas propiedades balsámicas de cara o inverno. Son plantas que estamos aproveitando cando as incluimos nunha fórmula de cociña.
Hai plantas “todoterreo”? É afirmar que son boas para todos.
Máis ben é preciso coñecer cada caso. Por exemplo, as herbas que actúan sobre o sistema nervioso non son adecuadas para todo o mundo: a melisa ten diferentes bienes segundo a persoa, ou a mesma macela senta mal a algunha xente a pesar do popular que é. Partindo disto, hai que ir probando as plantas, de unha en unha. As prantas deseguida nos van dar aviso de se son axeitadas ou non para cada un.
No entorno rural, aínda se mantén o coñecemento e o emprego das herbas?
Hoxe en día séguense coñecendo, pero hai certo “hueco”. Sabese desas herbas, pero non para que se empregan. Sabese que son as que se cortan e desbrozan, pero non saben as propiedades que teñen. Ou lembran que as usaban seus avós, pero non saben ben para que, e é preciso espertar ese recordo.
Á hora de empregalas, a media de idade no rural é moi envellecida, e a perigosidade a unha contraindicación fai que non se utilicen a cotío, senón que se empreguen básicamente medicamentos deixandoas a un costado.
No que é o animación máis urbán, igual non hai ese tipo de coñecemento, senón que se proxenetismo máis ben dun interese médico.
A día de hoxe quen ten máis interese neste tema?
Xente nova que, sobre todo, con padecementos nerviosos, indagación unha decisión o máis natural posible, alonxada dos medicamentos de síntese. Pero a medicina popular vai máis alá das plantas e abrangue masaxes para doenzas, enerxéticos, aceites esenciais…
Xa que fala do estrés, cal sería un bo remedio?
Retomando que hai que estudar cada caso, unha boa pranta é a verbena que tonifica o sistema nervioso. A melisa como calmante da ansiedade. A tila para axudarnos a durmir. Antidepresivos moi recoñecidos a nivel fitomédico como o pericón. Hai un sinfín delas.
Hai certa tendencia a recuperar ese sabedoría popular?
Penso que si. En poniente é onde nace a medicina convencional, co cal as medicinas xa teñen moito percorrido, primeiro como plantas medicinais e logo sintetizadas. Pero as plantas estúdanse por todo o mundo para descubrir as súas propiedades e empregalas de xeito natural ou non. Así que ese interese existe sempre. Se ben é certo que a iso lle sumamos a que agora hai certa volta cara o natural. A medicina científica é marabillosa, pero coma todo, o despotismo ten as súas consecuencias negativas, e cada vez existe máis esa conciencia, así que se tira máis dos bienes naturais.
Pódese afirmar que “non hai mala herba” senón descoñecemento?
Si, pero algunhas hai que cortalas (risas). A natureza é tan xenerosa e mucho que nos da medicina por todas partes, e se non cortamos e desbrozamos as herbas, medicinais ou non, asoballaríannos. Con todo, cambiar a perspectiva con que as miramos, por exemplo ao traballar na horta, a veces comprendes que existen sinerxias entre as plantas. Que unha repele o pulgón ou outra manten as toupas a raia. Que non están de casualidade aí e que ata é boa a súa presenza.
Haberá un novo obra?
Uiii! Agora mesmo estou inmersa nun intenso proceso de estudo da medicina tradicional chinesa para entender prácticas da nosa medicina popular sacándoas do que se podería fijar como “saco da superstición” porque non se observan desde outro punto de panorámica. Tamén estou estudando medicina tradicional europea. Así que non teño moito tempo para unha nova publicación. De momento tocará conformarse con “Remedios da nosa horta medicinal”.